ГАРАДЗІШЧА "РАМАНАВА" СЛУЦКАГА РАЁНА

М.Ф. Гурын, (Інстытут гісторыі АН Беларусі)

Цікавы археалагічны помнік знаходзіцца на паўночным ускрайку вёскі Раманава (Леніна) Слуцкага раёна непадалёку ад левага берага р. Морач (басейн Прыпяці). Гэты понік сярод мясцовага насельніцтва мае назву “Замак” і ўяўляе сабой гарадзішча, пляцоўка якога памерамі 60х45 м. абнесена валам вышынёй каля 5 м. і шырынёй ля падэшвы звыш 15 м. Трэба адзначыць, што ў 30-я гг., у час калектывізацыі сельскай гаспадаркі, на гарадзішчы закопвалі дохлых каней, у выніку чаго культурны пласт перамешаны. У канцы 70-х гг. абарончы вал быў значна пашкоджаны, таму што з яго бралі зямлю для будаўніцтва дарогі. Варварскія ўчынкі нанеслі непапраўныя страты важнаму навуковаму аб’екту. Каб атрымаць хоць невялікую колькасць археалагічных матэрыялаў, было вырашана правесці раскопкі*. З мэтай знайсці ацалелыя ўчасткі культурнага пласта аўтар звяртаўся за дапамогай да мясцовых жыхароў старэйшага ўзросту, апытанне якіх садзейнічала вызначэнню месца раскопа ў паўночна-усходняй часцы пляцоўкі. Паблізу была зроблена прарэзка вала, а шурф закладзены ў паўднёва-усходнім куце пляцоўкі. Без даследавання вала, раскапаная плошча на гарадзішчы складае 216 кв. м. У раскопе памерамі 10х20 м. таўшчыня культурнага слоя ў асноўным 0,4 м., мацярык – жоўты пясок, на фоне якога добра выдзяляліся запоўненыя цёмна-шэрай зямлёй ямы. 12 з іх маглі мець гаспадарчае прызначэнне. У плане яны былі круглымі або авальнымі, а глыбіня ад узроўню мацерыка вагалася ад 0,3 да 0,7 м. Выяўлены дзве пляцоўкі для вогнішчаў, складзеныя з палявога камення. Нягледзячы на прынятыя меры, у раскопе ўсё ж трапіўся конскі шкілет.

Прарэзка вала зроблена да мацерыка, дзе напаткалі на паглыбленне, у запаўненні якога знаходзіліся вуголле, чарапкі ляпнога посуду, кавалкі металургічнага шлаку і крамянёвыя адшчэпы. Прасочваецца спроба выраўніць край пляцоўкі яшчэ да пабудовы абарончага вала. Праслойкі рознага колеру ў корпусе вала даюць падставу меркаваць, што ён падсыпаўся некалькі разоў. Першапачаткова вал меў вышыню каля 2 м. і быў насыпаны з шэрага пяску, а ў верхняй часцы – з цёмна-шэрай зямлі. У аснове да яго месцілася пабудова з дрэва, абгарэлыя элементы канструкцыі якой выяўлены ў разрэзе. Пазней вал неаднаразова падсыпаўся шэрай зямлёй, суглінкам, чорнай зямлёй і сумессю шэрага і жоўтага пяску. Нарэшце, калі пабудова была пашкоджана агнём, з боку пляцоўкі зрабілі апошнюю падсыпку цёмна-шэрай зямлі, якая добра задзернавана. У насыпе вала на глыбіні 0,3 м. знойдзены жалезны нож XVII ст., а таксама фрагменты ляпнога і ганчарнага посуду. Аналагічныя чарапкі выяўлены і ў шурфе, дзе культурны слой шэрага колеру дасягае 0,35 м.

Масавымі знаходкамі на гарадзішчы былі фрагменты ляпнога посуду. У першым пласце іх налічвалася 879, а ў другім – звыш 570, прычым пераважаюць штрыхаваныя чарапкі. Значна радзей сустракаюцца фраглементы лашчонай і кружальнай керамікі. Трапляюцца часам кавалкі жалезнага металургічнага шлаку, косткі жывёл, крэмневыя адшчэпы. Даволі частымі знаходкамі з’яўляюцца гліняныя праселкі для верацён. Усяго ў калекцыі 15 цэлых і 13 фрагментаваных экзэмпляраў. Дыяметр праселкаў вагаецца ад 3,7 да 2,3 см., таўшчыня – ад 1,8 да 1,2 см. Калі на сасудах арнаментыроўка звычайна абмяжоўваецца штрыхамі і пальцавымі зашчыпамі па рабру, 3 праселкі маюць арнамент у выглядзе промняў, што разыходзяцца ў розныя бакі ад цэнтральнай адтуліны для насаджвання на верацяно, а на чацвёртым па плоскасці зроблены ланцужкі наколак. Адзначаныя асаблівасці лічацца характэрнымі для керамічных вырабаў культуры штрыхаванай керамікі**.

Жалезныя вырабы з раскопа – гэта перш за ўсё нажы, шыла, кіяпадобная шпілька, наканечнік стралы, нажападобны прадмет, цвікі, стрыжні, фрагмент падковы, кольцаў. Толькі невялікая частка кавальскай прадукцыі адносіцца да перыяду жалезнага веку, астатнія прадметы больш познія. Металаграфічны аналіз 19 вырабаў паказаў, што 2 нажы і нажападобны прадмет невядомага прызначэння зроблены з нарыхтовак, апрацаваны спосабам псеўдапакетавання, у выніку чаго атрымалася шматпалосная структура. Яшчэ два нажы выкананы па тэхналогіі наваркі стальной рабочай часткі на жалезную аснову ляза з выкарыстаннем загартоўкі. Зварныя злучэнні сталі і жалеза праведзены належным чынам і швы атрымаліся якаснымі. Улічваючы эксплуатацыйныя асаблівасці квадратнага ў сячэнні кальца, цяжка лічыць мэтазгоднай прымененую пры яго вырабе тэхналогію цэментацыі і загартоўкі. Астатнія два нажы, наканечнік стралы, кіяпадобная шпілька, падкова, цвікі, стрыжні зроблены з крычнага жалеза са слабым утрыманнем і нераўнамерным размеркаваннем вуглярода. Толькі шыла выканана са сталі з раўнамернай ферыта-перлітнай  структурай.

Падводзячы вынікі металаграфічнага даследавання, трэба адзначыць, што найбольш высокі ўзровень кавальскай тэхналогіі назіраецца ў камбінаваных жалезна-стальных нажах. Добрыя эксплуатацыйныя паказчыкі мелі выбары з псеўдапакетнай структурай. Для шэрагу другараднай кавальскай прадукцыі, улічваючы яе прызначэнне, лепшай сыравіны як крычнае жалеза і не патрабавалася. Такім чынам, асноўная маса вырабу, што былі ў карыстанні жыхароў даследуемага гарадзішча, мела якасць на ўзроўні сваёй эпохі***. У сувязі з тым, што ў раскопе і пад абарончым валам выяўлены кавалкі шлаку – адыходы металургіі, можна гаварыць аб вытворчасці жалеза на гарадзішчы ці ў непасрэднай блізкасці да яго. З атрыманага металу зроблены некаторыя рэчы, а можа і большасць знойдзеных пры раскопках.  Аднак не выключаецца і паступленне і прывазной кавальскай прадукцыі. Для вырашэння гэтага пытання патрабуюцца далейшыя даследаванні.

Вырабаў з бронзы знойдзена толькі два: прадмет невядомага прызначэння і невялікі крыж, які можна датаваць XV ст. На крыжу ёсць чатыры манаграмы. Дзве з іх “ІС і “ХС” чытаюцца як “Іісус Хрыстос”, астатнія патрабуюць увагі спецыяліста.

Невялікая колькасць археалагічных матэрыялаў, знойдзеных у час раскопак на гарадзішчы каля вёскі Леніна даюць магчымасць зрабіць некаторыя высновы. Параўнаўчы аналіз знаходак паказвае, што паселішча належала насельніцтву культуры штрыхаванай керамікі. Найбольш інтэнсіўнае жыццё тут адзначалася ў першых вяках нашай эры. Спачатку людзі пражывалі на аблюбаванай пляцоўцы без абарончага вала. Затым ён быў узведзены да вышыні 2 м. і пазней неаднаразова дабудоўваўся, пакуль не дасягнуў вышыні 5 м. Не выключана, што па яго грэбені праходзіла драўляная сцяна. У нейкай ступені гарадзішча выкарыстоўваліся людзьмі ў ранні і позні сярэднявечныя перыяды, аб чым сведчаць атрыманыя матэрыялы.

Крыніца:

Случчына: мінулае і сучаснасць / Уклад. Л.У. Калядзінскі, В.С. Відлога; Маст. А.В. Клязовіч. – Слуцк: ВКФ ВКФ “Дзіва”, 1995. – 79 с.

__________________________________________________________________

*Гурин М.Ф. Раскопки городища у д. Ленино // Археологические открытия 1980 года. М., 1981, с. 332-333.

**Митрофанов А.Г. Железный век средней Белоруссии. Минск, 1978, с. 33; 41; 65, рис. 13; 77, рис. 26; 79, рис. 28 и др.

***Гурин М.Ф. Древнее железо Белорусского Поднепровья (I тысячелетие н.э.). Минск, 1982, с. 96-99.